زمان تقریبی مطالعه: 34 دقیقه
 

تفسیرهای ملاصدرا





‌تفسیر ملاصدرا، مجموعه‌ای از تفاسیر برخی سوره‌های قرآن به عربی از ملاصدرا (متوفی ۱۰۵۰) می‌باشد.

فهرست مندرجات

۱ - معرفی اجمالی کتاب
۲ - وضعیت کتاب
۳ - مدت تالیف تفسیر ملاصدرا
۴ - چاپ تفسیر ملاصدرا
۵ - کتاب مفاتیح الغیب مقدمه تفسیر ملاصدرا
۶ - رساله‌های تفسیری ملاصدرا
۷ - آثار دیگر ملاصدرا در تفسیر قرآن
       ۷.۱ - مفاتیح الغیب
              ۷.۱.۱ - نسخه خطی این کتاب
       ۷.۲ - متشابه القرآن
       ۷.۳ - اسرارالایات و انوارالبینات
۸ - مختلف بودن شیوه تفسیری ملاصدرا
۹ - اقسام الفاظ قرآن از دیدگاه ملاصدا
۱۰ - شیوه تفسیری تفسیر ملاصدرا
       ۱۰.۱ - مرحله اول تفسیری ملاصدرا
       ۱۰.۲ - منابع تفسیری در مرحله اول
       ۱۰.۳ - مرحله دوم تفسیری ملاصدرا
۱۱ - عقاید فلسفی و عرفانی مطرح در تفسیر
       ۱۱.۱ - مراتب وجود
       ۱۱.۲ - اصالت و وحدت وجود
       ۱۱.۳ - بسیط الحقیقه
       ۱۱.۴ - حرکت جوهری
       ۱۱.۵ - قوس صعود و نزول مقام انسان
       ۱۱.۶ - تطابق عالم صورت و معنی
       ۱۱.۷ - جسمانیة الحدوث و روحانیة البقا بودن نفس
       ۱۱.۸ - معاد غیر جسمانی برای برخی افراد
       ۱۱.۹ - دائمی‌نبودن عذاب دوزخ
       ۱۱.۱۰ - خروج از تکلیف
       ۱۱.۱۱ - دعوت به استقلال فکری و پیروی از دلیل
۱۲ - تفاسیر دیگر ملاصدرا
۱۳ - فهرست منابع
۱۴ - پانویس
۱۵ - منبع

۱ - معرفی اجمالی کتاب



تفسیر مورد بحث در چند جلد به زبان عربی و شیوه فلسفی و کلامی و سبک اشراقی می‌باشد.
مـلاصدرا نخست بعضی از آیات قرآن و سوره‌های مناسب را که امکان خوض در مباحث فلسفی و عرفانی داشته انتخاب نموده سپس به تفسیر آنها می‌پردازد.
لـذا تـفـسیر او شامل بخشی از قرآن است که آنها عبارتند از سوره حدید، سوره اعلی، آیة الکرسی، سوره نور، سوره سجده، سوره واقعه، سوره زلزال و سوره جمعه.
بـعـد از سـال ۱۰۴۱ ق مـفسر تصمیم به تفسیر تمامی قرآن می‌گیرد و از آغاز قرآن سوره الحمد شـروع نموده لغایت آیه ۶۵ سوره بقره (و لقد علمتم الذین اعتدوا منکم فی السبت) دیگر اجل به او مهلت نداده و در راه حج در شهر بصره وفات یافت و در همان سامان به خاک سپرده شد.

۲ - وضعیت کتاب



نسخه‌ای از آن از مخطوطات کتابخانه کاتب ابن سطور در قزوین و نسخه‌های متعدد در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی و کتابخانه مرعشیه قم موجود است.
این تفسیر نخستین بار سوره الواقعه و تفسیر آیه النور در سال ۱۳۱۳ ق و بعد بارها با بقیه سوره‌ها و مجموع تفسیر در تهران چاپ سنگی شده است.
سـپـس آقـای سید عبداللّه فاطمی از سوره الحمد لغایت آیه (یا ایها الناس اعبدوا ربکم) در ۴۵۶ صـفـحـه بـقـطـع وزیـری بدون تاریخ طبع نموده و مجدد در سال‌های ۱۳۵۲ - ۱۳۶۷ ش توسط انتشارات بیدار قم در هفت مجلد طبع گردیده است.

۳ - مدت تالیف تفسیر ملاصدرا



وی این تفاسیر را به صورت رساله‌های پراکنده و در مدتی کمتر از بیست سال نوشت.

۴ - چاپ تفسیر ملاصدرا



تفاسیر ملاصدرا به ترتیب سوره‌های قرآن تنظیم و در یک جلد، به کوشش شیخ احمد شیرازی به نام تفسیر ملاصدرا چاپ سنگی شد. ( تهران ۱۳۲۲)
[۳] آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۴، ص۲۷۸.

سه بار نیز این رساله‌ها در هفت مجلد به نام التفسیرالکبیر و تفسیر القرآن الکریم به چاپ رسیده است (چاپ اول: قم ۱۳۶۱ـ ۱۳۶۴ش، چاپ دوم: قم ۱۴۱۱/ ۱۳۶۶ش، چاپ سوم: قم ۱۳۷۹ـ ۱۳۸۰ش).

۵ - کتاب مفاتیح الغیب مقدمه تفسیر ملاصدرا



ملاصدرا قصد داشت تفسیری کامل و جامع بنویسد، ولی موفق نشد، وی در حدود ۱۰۴۰، کتاب مفاتیح الغیب لفتح خزائن العلوم المُبْرَأَة عن الشک و الریب را نوشت تا مقدمه‌ای بر تفسیر جامع او باشد.
[۴] آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۴، ص۲۷۸ـ۲۷۹.
[۵] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، اسرارالایات، ص۳۶۷، پانویس ۱، ترجمه و تعلیق محمد خواجوی، تهران ۱۳۶۳ش


۶ - رساله‌های تفسیری ملاصدرا



رساله‌های تفسیری ملاصدرا، عبارت‌اند از:
تفسیر تفسیر آیة الکرسی (تاریخ اتمام آن: ۱۰۳۰، در قم ).
تفسیر سوره نور (تاریخ نگارش: ۱۰۳۰)، نسخه خطی این اثر به خط خود او موجود است.
[۶] صدرالدین شیرازی، تفسیرالقرآن الکریم، ج۴، ص۷، محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
[۷] صدرالدین شیرازی، تفسیرالقرآن الکریم، ج۴، ص۴۲۷، محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
[۸] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر سوره جمعه، مقدمه خواجوی، ص۶، ترجمه و تصحیح و تعلیق محمد خواجوی، تهران ۱۳۶۳ش.
[۹] آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۴، ص۳۳۱.
[۱۰] آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۴، ص۳۳۱-۳۳۴.

تفسیر سوره طارق (تاریخ نگارش: ۱۰۳۰)، نسخه خطی این اثر در کتابخانه یکی از نوادگان دختری ملاصدرا، در کاشان، موجود است، این تفسیر‌ به‌طور جداگانه در تهران چاپ سنگی شده است.
تفسیر سوره اعلی، شامل « هفت تسبیح » (هفت بخش )، که ملاصدرا در آن از تفسیر فخررازی مطالب بسیاری نقل کرده است، این اثر در ۱۳۰۵ در پایان کتاب کشف الفوائد علامه حلّی چاپ سنگی شد.
تفسیر سوره زلزال، که در آن به حرکت ذاتی و جوهری زمین اشاره کرده است.
[۱۱] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر سوره‌های طارق و اعلی و زلزال، مقدمه خواجوی، ص۳ـ ۵، ترجمه و تعلیق محمد خواجوی، تهران ۱۳۶۳ش.
[۱۲] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر سوره جمعه، مقدمه خواجوی، ص۶، ترجمه و تصحیح و تعلیق محمد خواجوی، تهران ۱۳۶۳ش.
[۱۳] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۷، ص۳۵۹، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
[۱۴] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۷، ص۳۶۱ـ۴۰۷، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
[۱۵] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۴، مقدمه خواجوی، ص۷، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
[۱۶] آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۴، ص۳۳۶.

تفسیر سوره یس ( تاریخ نگارش : ۱۰۳۰).
تفسیر سوره واقعه، که در آن از حشر و معاد و معرفت بندگان در آخرت و مراتب آنان در سعادت وشقاوت سخن گفته است، این اثر در ۱۳۲۲ چاپ سنگی شد.
[۱۷] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر سوره واقعه، مقدمه خواجوی، ص۳، ترجمه و تعلیق محمد خواجوی، تهران ۱۳۶۳ش.
[۱۸] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر سوره جمعه، مقدمه خواجوی، ص۶، ترجمه و تصحیح و تعلیق محمد خواجوی، تهران ۱۳۶۳ش.
[۱۹] آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۴، ص۳۳۴.
[۲۰] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۷، مقدمه، ص۹ـ۱۰، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.

تفسیر سوره حدید، که در بخش‌های متعددی از آن با عنوان « مکاشفه »، نکاتی حِکْمی ‌و عرفانی در باره آیات قرآن آمده است.
تفسیر سوره جمعه، که همچون تفسیر سوره واقعه مطالب عرفانی و ذوقی بیشتری، نسبت به دیگر آثار او، دارد، نسخه خطی این اثر به خط مؤلف در کتابخانه یکی از نوادگان دختری ملاصدرا، در کاشان، موجود است.
[۲۱] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر سوره جمعه، مقدمه خواجوی، ص۶، ترجمه و تصحیح و تعلیق محمد خواجوی، تهران ۱۳۶۳ش.
[۲۲] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۴، مقدمه خواجوی، ص۷، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
[۲۳] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۶، ص۱۴۰ـ۳۲۷، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
[۲۴] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۷، ص۱۳۵ـ ۳۰۵، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.

تفسیر سوره سجده .
تفسیر سوره فاتحه .
تفسیر سوره بقره تا آیه ۶۶، که نسخه خطی این اثر به خط مؤلف در کتابخانه مسجد اعظم قم موجود است، این اثر همراه با آیة الکرسی و سوره فاتحه در ۱۳۰۲ چاپ سنگی شد.
[۲۵] آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۴، ص۳۳۱.
[۲۶] آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۴، ص۳۳۷.
[۲۷] آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۴، ص۳۴۰.
[۲۸] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر سوره جمعه، مقدمه خواجوی، ص۶، ترجمه و تصحیح و تعلیق محمد خواجوی، تهران ۱۳۶۳ش.
[۲۹] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۱، مقدمه بیدارفر، ص۹۴، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
برخی از سوره‌های مجموعه تفاسیر ملاصدرا به فارسی ترجمه شده است، از جمله تفسیر سوره‌های واقعه و جمعه و «طارق، اعلی و زلزال » و نور را محمد خواجوی در چهار مجلد چاپ کرده است (تهران ۱۳۶۳ش).
به ملاصدرا چند رساله در تفسیر سوره‌های ضحی، طلاق و کافرون نسبت داده‌اند.
[۳۰] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۱، مقدمه بیدارفر، ص۱۱۸، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
[۳۱] آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۴، ص۳۳۶ـ ۳۳۸.


۷ - آثار دیگر ملاصدرا در تفسیر قرآن


ملاصدرا در باره تفسیر قرآن آثار دیگری هم دارد که آن‌ها را پس از تفاسیر مذکور نوشته است، این آثار بترتیب عبارت‌اند از:

۷.۱ - مفاتیح الغیب


مفاتیح الغیب، که پس از رسایل تفسیری، سیزدهمین اثر ملاصدرا در باره تفسیر قرآن است، وی در این کتاب به شرح اصول و مبانی تفسیر خود پرداخته و کوشیده است که از تفسیر قرآن به منزله کلیدی ( مفتاح ) برای پاسخگویی به مسائل هستی بهره گیرد.
[۳۲] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، مفاتیح الغیب، مقدمه خواجوی، ص نح، با تعلیقات علی نوری، چاپ محمد خواجوی، تهران ۱۳۶۳ش.
[۳۳] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، مفاتیح الغیب، مقدمه خواجوی، ص س، با تعلیقات علی نوری، چاپ محمد خواجوی، تهران ۱۳۶۳ش.
وی در این اثر مباحث فلسفی و عرفانی را همراه با برخی آرا و تعبیرات بزرگانی چون غزالی و فخررازی و ابن عربی آورده است.
[۳۴] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، مفاتیح الغیب، با تعلیقات علی نوری، مقدمه خواجوی، ص صس، چاپ محمد خواجوی، تهران ۱۳۶۳ش.


۷.۱.۱ - نسخه خطی این کتاب


نسخه خطی این کتاب، به قلم علم الهدی، فرزند فیض و نوادگان دختری ملاصدرا، که از روی متن دست نویس ملاصدرا کتابت شده، در قم و نجف موجود است.
[۳۵] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، مفاتیح الغیب، با تعلیقات علی نوری، مقدمه خواجوی، ص ف، چاپ محمد خواجوی، تهران ۱۳۶۳ش.
[۳۶] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، مفاتیح الغیب، مقدمه خواجوی، صفا، با تعلیقات علی نوری، چاپ محمد خواجوی، تهران ۱۳۶۳ش.
[۳۷] آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۲۱، ص۳۰۵.
این کتاب در ۱۳۶۳ش، به تصحیح محمد خواجوی و همراه با تعلیقات ملاعلی نوری، در تهران چاپ شد، ترجمه این کتاب در همان سال، با مقدمه مفصّل علی عابدی شاهرودی، به چاپ رسید.
[۳۸] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، مفاتیح الغیب، مقدمه خواجوی، صفا، با تعلیقات علی نوری، چاپ محمد خواجوی، تهران ۱۳۶۳ش.
[۳۹] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، مفاتیح الغیب، مقدمه خواجوی، صفب، با تعلیقات علی نوری، چاپ محمد خواجوی، تهران ۱۳۶۳ش.


۷.۲ - متشابه القرآن


متشابه القرآن، که رساله‌ای کوچک درشش فصل در باره معنای متشابه است.
[۴۰] آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۱۹، ص۶۲.
نسخه خطی این رساله در تهران در مجموعه سیدمحمد مشکاة و در کتابخانه سیدنصراللّه تقوی اخوی موجود است.
[۴۱] آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۱۹، ص۶۲.
این اثر در مجموعه‌ای با عنوان رسائل فلسفی، به تصحیح سیدجلال الدین آشتیانی، انتشار یافته است.
[۴۲] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۱، مقدمه بیدارفر، ص۱۰۲ـ۱۰۳، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.


۷.۳ - اسرارالایات و انوارالبینات


اسرارالایات و انوارالبینات، که منتخبی از آیات قرآن است و سه «طرف» ( فصل )، در باره علم ربوبی و افعال خدای تعالی و معاد، دارد که در ضمن آن‌ها لطایف حکمی ‌و عرفانی را با قرآن تطبیق داده و حدود ۱۲۰۰ بار به آیات قرآن استشهاد کرده است.
[۴۳] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر سوره جمعه، مقدمه خواجوی، ص۶، ترجمه و تصحیح و تعلیق محمد خواجوی، تهران ۱۳۶۳ش.
[۴۴] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، اسرارالایات، مقدمه خواجوی، ص شانزده، ترجمه و تعلیق محمد خواجوی، تهران ۱۳۶۳ش.
نسخه خطی این کتاب به قلم مؤلف در کتابخانه عبدالحسین تهرانی در کربلا موجود است.
[۴۵] آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۲، ص۳۹.
این اثر بار‌ها چاپ شده است، از جمله در ۱۳۱۹ در تهران با تعلیقات آخوند ملاعلی نوری .
[۴۶] آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۲، ص۳۹.
[۴۷] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۱، مقدمه بیدارفر، ص۹۲، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
[۴۸] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۱، مقدمه بیدارفر، ص۱۰۹، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.

محمد خواجوی این کتاب را ترجمه و چاپ کرده است (تهران ۱۳۶۳ش).

۸ - مختلف بودن شیوه تفسیری ملاصدرا



ملاصدرا رسایل تفسیری خود را در فواصل زمانی گوناگون نوشته است؛ ازینرو، در شیوه کار او اختلافاتی وجود دارد، برخی از آن‌ها مختصرترند و او در آن‌ها از شیوه مفسران چندان دور نشده است؛ مثلاً، در تفسیر سوره بقره، به تبعیت از مجمع البیان، بخش ادبی را از بقیه مطالب، که آن‌ها را « معنی » نامیده، جدا کرده است.
برخی دیگر از تفاسیر او مفصّل و به شیوه تفاسیر ذوقی عرفانی‌اند، بخصوص رساله‌هایی که در اواخر عمرش نوشته است.
[۴۹] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۳، ص۴۵۰ـ۴۶۶، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.


۹ - اقسام الفاظ قرآن از دیدگاه ملاصدا



ملاصدرا عالم را سه گونه ( دنیا، آخرت و عالم الاهیت ) می‌دانسته و عقیده داشته است که الفاظ قرآن نیز گاهی بر پدیدارهای آشکار و محسوس (دنیا)، گاهی بر سرّ (حقیقت و باطن آخرت) و گاهی بر سرِّ سرّ (باطنِ باطن یا عالم الاهیت ) دلالت دارند.
[۵۰] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، مفاتیح الغیب، ج۱، ص۵۸، با تعلیقات علی نوری، چاپ محمد خواجوی، تهران ۱۳۶۳ش.

به همین علت، او از کسانی که تفسیر قرآن را فقط محدود به بحث‌های لغوی و ادبی و قرائت و نقلِ روایت می‌دانند، انتقاد کرده و آنان را « اهل القول و العباره » یا پرستندگان و بندگان مذاهب و آرا و خواهندگان نفس و هوا خوانده است.
[۵۱] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، مفاتیح الغیب، ج۱، ص۳۰، با تعلیقات علی نوری، چاپ محمد خواجوی، تهران ۱۳۶۳ش.
[۵۲] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۷، ص۱۸۴، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.


۱۰ - شیوه تفسیری تفسیر ملاصدرا




۱۰.۱ - مرحله اول تفسیری ملاصدرا


ملاصدرا در تفسیر ابتدا به سراغ تفاسیر و عقاید پیروان هریک از فرقه‌ها، حتی آن‌هایی که با مذاق او سازگار نبوده‌اند، رفته و به این ترتیب، به شیوه اغلب مفسران به بحث‌های صرفی و نحوی و [[|بلاغی]] و روایی و اختلاف قرائت و اقوال صحابه و تابعین پرداخته و گاه آن‌ها را نقد کرده است.

۱۰.۲ - منابع تفسیری در مرحله اول


وی در این موارد، از تفاسیر مشهور، مانند تفسیر نیشابوری، بیضاوی، ثعالبی، علی بن ابراهیم قمی ‌و خصوصاً کشاف زمخشری و مجمع البیان بهره گرفته است.
[۵۳] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، جاهای متعدد، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.

ملاصدرا در موارد بسیار، برای تفسیر آیات، از دیگر آیات استفاده کرده؛ مثلاً، در تفسیر سوره حمد، که مجموعاً هفت آیه دارد، بیش از صد بار به آیات دیگر استناد کرده است.
[۵۴] صدرالدین طاهری، «گزارشی از تفاسیر صدرالمتألهین بر قرآن کریم»، ج۱، ص۵۸، خردنامه صدرا، ش۱ (اردیبهشت ۱۳۷۴).


۱۰.۳ - مرحله دوم تفسیری ملاصدرا


در مرحله دوم تفسیر قرآن، ملاصدرا مطالبی از خود یا کسانی که آن‌ها را « اهل الکشف و الاشاره » یا « اهل اللّه » نامیده، آورده است، این مطالب مشتمل بر لطایف عرفانی و حکمی‌اند، در این مرحله، او از سخنان خواجه عبداللّه انصاری، بایزید بسطامی‌، جُنَید بغدادی، سهل تُستَری و خصوصاً از غزالی، ابن عربی و شارحان آثار ابن عربی، مانند صدرالدین قونیوی و قیصری، استفاده کرده و آرای آنان را با لحنی ستایش آمیز نقل نموده
[۵۵] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۱، ص۳۰، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
[۵۶] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۱، ص۱۰۴ـ۱۱۰، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
[۵۷] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۱، ص۱۵۷ـ ۱۵۸، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
[۵۸] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۱، ص۳۲۷، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
[۵۹] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۱، ص۳۷۲ـ ۳۷۵، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
[۶۰] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۲، ص۲۸۵ـ۲۸۷، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
[۶۱] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۲، ص۳۶۶ـ۳۶۷، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
[۶۲] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۴، ص۳۱۴، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
[۶۳] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۴، ص۳۱۸ـ۳۲۱، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
[۶۴] صدرالدین طاهری، «گزارشی از تفاسیر صدرالمتألهین بر قرآن کریم»، ج۱، ص۵۹، خردنامه صدرا، ش۱ (اردیبهشت ۱۳۷۴).

و از اشعار عرفانی مولوی و عطار و سنایی، که آن‌ها را از حکیمان شمرده، نیز بهره گرفته است.
[۶۵] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۳، ص۲۲۵، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
[۶۶] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۳، ص۳۵۲، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
[۶۷] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۴، ص۱۶، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
[۶۸] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۴، ص۳۲، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
[۶۹] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۴، ص۱۷۵، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
[۷۰] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۴، ص۲۵۹، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
[۷۱] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۴، ص۴۰۵، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
[۷۲] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۶، ص۲۳ـ۲۴، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
[۷۳] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۶، ص۳۳، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
[۷۴] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۶، ص۸۹، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
[۷۵] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۷، ص۲۸۵، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.

ملاصدرا برخی اشعار فارسی خود را نیز در ضمن تفاسیرش آورده است.
[۷۶] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۴، ص۴۰۸، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
[۷۷] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۶، ص۹ـ۱۰، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
[۷۸] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۶، ص۳۴، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.

او به آرا و آثار فیلسوفان اسلامی ‌و پیش از اسلام نیز توجه کرده و آنان را ستوده است.
وی از رساله نیروزیه ابوعلی سینا، که او را استاد فیلسوفان مسلمان خوانده، مطالب فراوانی در تفسیر حروف مقطّعه نقل کرده
[۷۹] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۱، ص۲۱۵ـ۲۲۱، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
[۸۰] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۶، ص۱۵ـ۱۷، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
و از کتاب اثولوجیا، منسوب به ارسطو، مطالبی در باره نشئه‌های سه گاه انسان نقل نموده و آن را با قرآن تطبیق داده است.
[۸۱] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۳، ص۱۰۶ـ۱۰۷، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.

ملاصدرا ارسطو را نیز ستوده چندان که از پیامبراکرم نقل کرده که در حق او فرموده‌اند که او پیامبری از پیامبران بود و قوم وی قدرش را نشناختند.
[۸۲] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۳، ص۱۰۵ـ۱۰۶، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.

وی آیه ۱۲۲ سوره انعام را با نظریه فُرفوریوس، که او را پیشوای مشائیان و بزرگترین شاگرد ارسطو معرفی کرده، تطبیق داده است.
[۸۳] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۷، ص۲۲۴ـ ۲۲۵، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.

به نظر ملاصدرا، حکیمان یونانیِ پیش از افلاطون مصداق آیه «رِجالٌ صَدَقوُا ما عاهَدُوا اللّهَ عَلَیْهِ» بودند و با روان‌های پاک و دلهای طاهر به معراج رفتند.
او حکیمان را اهل بیت حکمت دانسته ــ همانگونه که امامان، اهل بیت نبوت و ولایت‌اند ــ و بر ایشان درود فرستاده است.
[۸۵] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۷، ص۴۱۸، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.


۱۱ - عقاید فلسفی و عرفانی مطرح در تفسیر



ملاصدرا، در ضمن تفاسیرش، بسیاری از عقاید فلسفی و عرفانی خود را مطرح کرده و، با استناد به آیات قرآن، بر صحت آن‌ها استدلال نموده است.
این عقاید عبارت‌اند از:

۱۱.۱ - مراتب وجود


وجود مراتب درشناخت حقیقت مطلق، یعنی هر موجودی متناسب با مرتبه وجودی خود بخشی از حقیقت را می‌شناسد و حتی بت پرستان نیز گوشه‌هایی از حقیقت را دریافته‌اند و بنابراین، از یک نظر خداپرستند، زیرا بت‌ها را به عنوان خدا می‌پرستند.
[۸۶] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۲، ص۱۱۲، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
[۸۷] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۲، ص۳۱۷، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.


۱۱.۲ - اصالت و وحدت وجود


اصالت و وحدت وجود، بدین معنا که در هستی هیچ چیز جز ذات حق و افعال او، که صورت نام‌ها و مظاهر صفات او هستند، وجود ندارد.
[۸۸] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، اسرارالایات، ص۲۴، ترجمه و تعلیق محمد خواجوی، تهران ۱۳۶۳ش.


۱۱.۳ - بسیط الحقیقه


توحید خاصی، بدین معنا که خداوند « بسیط الحقیقه » است و هر وجود و هر کمال وجودی برای او حاصل است و از طریق او به ماسوی فیضان می‌یابد و او باید تمام وجود باشد و تمام او وجود باشد.
[۸۹] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۱، ص۶۲، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.


۱۱.۴ - حرکت جوهری


حرکت جوهری، بدین معنا که همه جوهرهای مادّی، اعم از آسمانی و زمینی، ذاتاً در سیلان‌اند و قابلیت دگرگونی در ذات آنهاست و همواره نو می‌شوند.
[۹۰] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۱، ص۱۱۲، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
[۹۱] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۲، ص۱۱، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
[۹۲] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۲، ص۲۶۸، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
[۹۳] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، مفاتیح الغیب، ج۱، ص۳۶۴، با تعلیقات علی نوری، چاپ محمد خواجوی، تهران ۱۳۶۳ش.


۱۱.۵ - قوس صعود و نزول مقام انسان


غایت و مقصود اصلی از خلقتِ همه آفریدگان، انسان حقیقی است و مبدأ و معاد یا آغاز و انجام انسان خداست.
توجه و عنایت حق نیز، از اول امر تا پایان جهان، به او بوده است.
[۹۴] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۱، ص۱۰۲، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.


۱۱.۶ - تطابق عالم صورت و معنی


خدا در عالم صورت هر چه آفریده در عالم معنی نیز همان را آفریده است و در عالم معنی نیز هر چه هست در عالم حق ( غیب الغیوب ) وجود دارد؛ بنابراین، هر چه در این جهان هست، مثال و قالبی است برای آنچه در جهان آخرت وجود دارد و آنچه در عالم آخرت وجود دارد، مثالی است برای حقایق و اعیان ثابته که مظاهر اَسمای خداوندند.
[۹۵] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۴، ص۱۶۶، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.

به اعتقاد امام‌ خمینی تطابق عوالم به این معناست که هر چه در عوالم پایین‌تر است، در عالم بالاتر به‌صورت کامل‌تر وجود دارد و موجودات عالم پایین‌تر تنزل و صورت و مظهر عالم معنا و عوالم عالیه هستند؛ بنابراین تطابق عوالم به این معناست که حقیقت واحد وجود، دارای مراتب و نشات بسیاری است که مراتب و نشات پایین‌تر رقیقه و تضعیف‌ شده و صورت ناقص مراتب بالایند و مراتب بالا، صورت شدید کمال، معنا و حقیقت صورت مادون هستند درنتیجه عوالم وجود اگرچه به‌شدت و ضعف و کمال و نقصان متغایرند، اما همگی عین یک حقیقت‌اند. به باور ایشان در ظرف تجلی، عالم بالا به‌صورت اعلا و اشرف موجود است و همه فعلیت‌های عالم پائین در عالم بالا به‌صورت بساطت و اجمال موجود است ازاین‌رو هر مرتبه بالاتر دارای کمالات مرتبه پائین‌تر به‌صورت اعلا و اشدّ است و هر مرتبه پایین‌تر هم دارای کمالات مرتبه بالاتر به‌صورت ضعیف‌تر و ناقص‌تر است و هرآنچه در معلول از حیث کمال هست، به‌صورت کامل‌تر در مبدا آن (علت) نیز هست، پس تمام کمالات و حیثیات وجودی عالم شهادت در عالم غیب هست و هیچ کمالی در عالم پایین‌تر نیست که از حیطه وجود عالم بالا خارج باشد. ازاین‌رو به اعتقاد امام‌ خمینی پس از ذات باری‌تعالی، عوالم هستی از حیث وجودی از سلسله‌ای طولی برخوردارند که در آنها یک عالم، علت عالم پس‌ از خود است و رابطه علی و معلولی بر عوالم هستی حاکم است، به این صورت که در عالم جبروت، عقل اول، علت عقل ثانی است تا آخر عالم عقل و پس ‌از آن نوبت به عالم ملکوت می‌رسد که معلول وجودی عالم جبروت است و عالم طبیعت نیز معلول عالم ملکوت به شمار می‌آید تا نوبت به آخرین مرتبه وجود؛ یعنی هیولای اولی برسد.
[۱۰۲] خمینی، روح‌الله، دانشنامه امام خمینی، ج۷، ص۴۷۶، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.


۱۱.۷ - جسمانیة الحدوث و روحانیة البقا بودن نفس


نفس «جسمانیة الحدوث و روحانیة البقا» است، پدیدآمدن نفس به سبب استعداد بدن برای تحول به مرتبه روحانی و بقای نفس به سبب ملکات نفسانیِ راسخ در آن است.
[۱۰۳] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، اسرارالایات، ص۱۴۲ـ۱۴۳، ترجمه و تعلیق محمد خواجوی، تهران ۱۳۶۳ش.


۱۱.۸ - معاد غیر جسمانی برای برخی افراد


همه انسان‌ها با بدن محشور نمی‌شوند، کسانی که در دانش به کمال رسیده‌اند، هنگام برانگیخته شدن در محضر حق موجوداتی کاملاً غیرجسمانی و جدا از مادّه و در سلک فرشتگان‌اند .
[۱۰۴] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۶، ص۷۴، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.


۱۱.۹ - دائمی‌نبودن عذاب دوزخ


ملاصدرا دلایل معتقدان به دائمی ‌نبودن دوزخ، مانند ابن عربی و صدرالدین قونیوی و دیگرشارحان فصوص، را بتفصیل و به گونه‌ای تأییدکننده نقل نموده و از فتوحات و فصوص و شرح قیصری بر فصوص مطالب بسیاری آورده و حدیثی از رسول اکرم و سخنی از ابن مسعود در تأیید آن ذکر کرده، ولی پاسخ مخالفانِ آنان را تنها در دو سه سطر نقل نموده است.
[۱۰۵] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۱، ص۳۶۵ـ۳۷۷، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.

البته ملاصدرا در پاره‌ای از آثار خود عقیده‌ای بر خلاف این نظریه اظهار داشته است.
[۱۰۶] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۹، ص۳۵۳، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.


۱۱.۱۰ - خروج از تکلیف


به نوشته ملاصدرا، کسانی که مغلوب احوال عرفانی می‌شوند ( مجذوبان ) تکلیفی ندارند و به مقتضای حال خود عمل می‌کنند.
[۱۰۷] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، مفاتیح الغیب، ج۱، ص۴۸۶، با تعلیقات علی نوری، چاپ محمد خواجوی، تهران ۱۳۶۳ش.


۱۱.۱۱ - دعوت به استقلال فکری و پیروی از دلیل


ملاصدرا عظمت افراد را ملاک درستی آرای ایشان ندانسته و کسانی را که به عنوان پیشوایان دین، معتقدات خود را بر پایه تقلید از دیگران نهاده‌اند و کسانی را که عقاید دینی را با استناد به معجزه و سخنان دیگران ثابت می‌کنند، نکوهش کرده است.
[۱۰۸] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۲، ص۶۲، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
[۱۰۹] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۲، ص۲۹۵، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
[۱۱۰] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۳، ص۳۷۶ـ ۳۷۸، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
[۱۱۱] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۵، ص۱۳، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.

به عقیده وی، کمال و عبودیت در آزادگی فکری است.
[۱۱۲] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۲، ص۱۲۴، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.


۱۲ - تفاسیر دیگر ملاصدرا



ملاصدرا تفسیرهای دیگری نیز دارد بدین قرار:
۱) اسرار الایات و انوارالبینات، که در یک جلد به زبان عربی و به شیوه فلسفی شامل بخشی از آیات قرآن و در اسرار و نشانه‌های عظمت ربانی از انواع مخلوقات و موجودات نوشته شده است. نـسـخـه هـای مـتعددی از آن در دست است و در سال‌های اخیر به تصحیح محمد خواجوی طبع منقحی یافته است.
۲) مـتـشابهات قرآن، که در یک جلد به زبان عربی و به سبک عرفانی و فلسفی آیات متشابه را که مـعـنـی آنها روشن نیست با مشرب فلسفی خود از راه مکاشفه و تاویل، بحث و تفسیر نموده و در شش فصل تدوین کرده است. نـسـخـه هـائی از آن موجود است: شماره ۷۵۷۷ کتابخانه آیت اللّه مرعشی قم، شماره ۸۷ کتابخانه دانشگاه تهران.
۳) حـاشـیـه و شـرح تـفـسیر بیضاوی، در یک جلد به زبان عربی و شیوه فلسفی و عرفانی تفسیر انوار التنزیل قاضی ابوسعید بیضاوی (م ۶۸۵ ق) را مورد بحث و شرح قرار داده است.
نسخه‌ای از آن از مخطوطات کتابخانه خدیویه مصر موجود می‌باشد. لوامع العارفین، تمامی صفحات.
[۱۱۵] مدرس، محمدعلی، ریحانة الادب، ج۳، ص۴۱۷.
[۱۱۶] فکرت، محمدآصف، فهرست الفبائی کتب خطی آسـتـان قـدس، ص۱۳۴.
[۱۱۷] خواجوی، محمد، مقدمه تفسیر صدرالمتالهین، ص۹-۱۳۱.


۱۳ - فهرست منابع



(۱) آقابزرگ طهرانی، الذریعه.
(۲) محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، اسرارالایات، ترجمه و تعلیق محمد خواجوی، تهران ۱۳۶۳ش.
(۳) محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
(۴) محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر سوره جمعه، ترجمه و تصحیح و تعلیق محمد خواجوی، تهران ۱۳۶۳ش.
(۵) محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر سوره واقعه، ترجمه و تعلیق محمد خواجوی، تهران ۱۳۶۳ش.
(۶) محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر سوره‌های طارق و اعلی و زلزال، ترجمه و تعلیق محمد خواجوی، تهران ۱۳۶۳ش.
(۷) محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، مفاتیح الغیب، با تعلیقات علی نوری، چاپ محمد خواجوی، تهران ۱۳۶۳ش.
(۸) صدرالدین طاهری، «گزارشی از تفاسیر صدرالمتألهین بر قرآن کریم»، خردنامه صدرا، ش۱ (اردیبهشت ۱۳۷۴).
(۹) تفسیر ملاصدرا، به کوشش شیخ احمد شیرازی، چاپ سنگی، تهران ۱۳۲۲.

۱۴ - پانویس


 
۱. بقره/سوره۲، آیه۶۵.    
۲. بقره/سوره۲، آیه۲۱.    
۳. آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۴، ص۲۷۸.
۴. آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۴، ص۲۷۸ـ۲۷۹.
۵. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، اسرارالایات، ص۳۶۷، پانویس ۱، ترجمه و تعلیق محمد خواجوی، تهران ۱۳۶۳ش
۶. صدرالدین شیرازی، تفسیرالقرآن الکریم، ج۴، ص۷، محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
۷. صدرالدین شیرازی، تفسیرالقرآن الکریم، ج۴، ص۴۲۷، محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
۸. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر سوره جمعه، مقدمه خواجوی، ص۶، ترجمه و تصحیح و تعلیق محمد خواجوی، تهران ۱۳۶۳ش.
۹. آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۴، ص۳۳۱.
۱۰. آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۴، ص۳۳۱-۳۳۴.
۱۱. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر سوره‌های طارق و اعلی و زلزال، مقدمه خواجوی، ص۳ـ ۵، ترجمه و تعلیق محمد خواجوی، تهران ۱۳۶۳ش.
۱۲. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر سوره جمعه، مقدمه خواجوی، ص۶، ترجمه و تصحیح و تعلیق محمد خواجوی، تهران ۱۳۶۳ش.
۱۳. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۷، ص۳۵۹، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
۱۴. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۷، ص۳۶۱ـ۴۰۷، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
۱۵. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۴، مقدمه خواجوی، ص۷، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
۱۶. آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۴، ص۳۳۶.
۱۷. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر سوره واقعه، مقدمه خواجوی، ص۳، ترجمه و تعلیق محمد خواجوی، تهران ۱۳۶۳ش.
۱۸. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر سوره جمعه، مقدمه خواجوی، ص۶، ترجمه و تصحیح و تعلیق محمد خواجوی، تهران ۱۳۶۳ش.
۱۹. آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۴، ص۳۳۴.
۲۰. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۷، مقدمه، ص۹ـ۱۰، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
۲۱. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر سوره جمعه، مقدمه خواجوی، ص۶، ترجمه و تصحیح و تعلیق محمد خواجوی، تهران ۱۳۶۳ش.
۲۲. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۴، مقدمه خواجوی، ص۷، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
۲۳. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۶، ص۱۴۰ـ۳۲۷، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
۲۴. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۷، ص۱۳۵ـ ۳۰۵، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
۲۵. آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۴، ص۳۳۱.
۲۶. آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۴، ص۳۳۷.
۲۷. آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۴، ص۳۴۰.
۲۸. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر سوره جمعه، مقدمه خواجوی، ص۶، ترجمه و تصحیح و تعلیق محمد خواجوی، تهران ۱۳۶۳ش.
۲۹. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۱، مقدمه بیدارفر، ص۹۴، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
۳۰. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۱، مقدمه بیدارفر، ص۱۱۸، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
۳۱. آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۴، ص۳۳۶ـ ۳۳۸.
۳۲. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، مفاتیح الغیب، مقدمه خواجوی، ص نح، با تعلیقات علی نوری، چاپ محمد خواجوی، تهران ۱۳۶۳ش.
۳۳. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، مفاتیح الغیب، مقدمه خواجوی، ص س، با تعلیقات علی نوری، چاپ محمد خواجوی، تهران ۱۳۶۳ش.
۳۴. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، مفاتیح الغیب، با تعلیقات علی نوری، مقدمه خواجوی، ص صس، چاپ محمد خواجوی، تهران ۱۳۶۳ش.
۳۵. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، مفاتیح الغیب، با تعلیقات علی نوری، مقدمه خواجوی، ص ف، چاپ محمد خواجوی، تهران ۱۳۶۳ش.
۳۶. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، مفاتیح الغیب، مقدمه خواجوی، صفا، با تعلیقات علی نوری، چاپ محمد خواجوی، تهران ۱۳۶۳ش.
۳۷. آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۲۱، ص۳۰۵.
۳۸. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، مفاتیح الغیب، مقدمه خواجوی، صفا، با تعلیقات علی نوری، چاپ محمد خواجوی، تهران ۱۳۶۳ش.
۳۹. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، مفاتیح الغیب، مقدمه خواجوی، صفب، با تعلیقات علی نوری، چاپ محمد خواجوی، تهران ۱۳۶۳ش.
۴۰. آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۱۹، ص۶۲.
۴۱. آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۱۹، ص۶۲.
۴۲. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۱، مقدمه بیدارفر، ص۱۰۲ـ۱۰۳، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
۴۳. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر سوره جمعه، مقدمه خواجوی، ص۶، ترجمه و تصحیح و تعلیق محمد خواجوی، تهران ۱۳۶۳ش.
۴۴. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، اسرارالایات، مقدمه خواجوی، ص شانزده، ترجمه و تعلیق محمد خواجوی، تهران ۱۳۶۳ش.
۴۵. آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۲، ص۳۹.
۴۶. آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۲، ص۳۹.
۴۷. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۱، مقدمه بیدارفر، ص۹۲، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
۴۸. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۱، مقدمه بیدارفر، ص۱۰۹، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
۴۹. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۳، ص۴۵۰ـ۴۶۶، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
۵۰. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، مفاتیح الغیب، ج۱، ص۵۸، با تعلیقات علی نوری، چاپ محمد خواجوی، تهران ۱۳۶۳ش.
۵۱. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، مفاتیح الغیب، ج۱، ص۳۰، با تعلیقات علی نوری، چاپ محمد خواجوی، تهران ۱۳۶۳ش.
۵۲. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۷، ص۱۸۴، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
۵۳. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، جاهای متعدد، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
۵۴. صدرالدین طاهری، «گزارشی از تفاسیر صدرالمتألهین بر قرآن کریم»، ج۱، ص۵۸، خردنامه صدرا، ش۱ (اردیبهشت ۱۳۷۴).
۵۵. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۱، ص۳۰، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
۵۶. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۱، ص۱۰۴ـ۱۱۰، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
۵۷. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۱، ص۱۵۷ـ ۱۵۸، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
۵۸. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۱، ص۳۲۷، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
۵۹. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۱، ص۳۷۲ـ ۳۷۵، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
۶۰. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۲، ص۲۸۵ـ۲۸۷، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
۶۱. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۲، ص۳۶۶ـ۳۶۷، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
۶۲. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۴، ص۳۱۴، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
۶۳. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۴، ص۳۱۸ـ۳۲۱، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
۶۴. صدرالدین طاهری، «گزارشی از تفاسیر صدرالمتألهین بر قرآن کریم»، ج۱، ص۵۹، خردنامه صدرا، ش۱ (اردیبهشت ۱۳۷۴).
۶۵. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۳، ص۲۲۵، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
۶۶. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۳، ص۳۵۲، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
۶۷. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۴، ص۱۶، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
۶۸. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۴، ص۳۲، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
۶۹. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۴، ص۱۷۵، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
۷۰. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۴، ص۲۵۹، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
۷۱. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۴، ص۴۰۵، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
۷۲. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۶، ص۲۳ـ۲۴، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
۷۳. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۶، ص۳۳، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
۷۴. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۶، ص۸۹، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
۷۵. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۷، ص۲۸۵، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
۷۶. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۴، ص۴۰۸، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
۷۷. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۶، ص۹ـ۱۰، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
۷۸. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۶، ص۳۴، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
۷۹. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۱، ص۲۱۵ـ۲۲۱، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
۸۰. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۶، ص۱۵ـ۱۷، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
۸۱. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۳، ص۱۰۶ـ۱۰۷، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
۸۲. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۳، ص۱۰۵ـ۱۰۶، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
۸۳. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۷، ص۲۲۴ـ ۲۲۵، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
۸۴. احزاب/سوره۳۳، آیه۲۳.    
۸۵. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۷، ص۴۱۸، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
۸۶. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۲، ص۱۱۲، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
۸۷. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۲، ص۳۱۷، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
۸۸. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، اسرارالایات، ص۲۴، ترجمه و تعلیق محمد خواجوی، تهران ۱۳۶۳ش.
۸۹. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۱، ص۶۲، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
۹۰. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۱، ص۱۱۲، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
۹۱. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۲، ص۱۱، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
۹۲. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۲، ص۲۶۸، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
۹۳. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، مفاتیح الغیب، ج۱، ص۳۶۴، با تعلیقات علی نوری، چاپ محمد خواجوی، تهران ۱۳۶۳ش.
۹۴. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۱، ص۱۰۲، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
۹۵. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۴، ص۱۶۶، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
۹۶. خمینی، روح‌الله، آداب الصلاة، ص۱۸۴، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
۹۷. خمینی، روح‌الله، تعلیقات علی شرح الفصوص الحکم و مصباح الانس، ص۲۴۸، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۴۱۰ قمری.    
۹۸. خمینی، روح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۱، ص۳۴۰، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.    
۹۹. خمینی، روح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۱، ص۳۴۰-۳۴۱، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.    
۱۰۰. خمینی، روح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۳۱۳، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.    
۱۰۱. خمینی، روح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۳۱۹-۳۲۰، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.    
۱۰۲. خمینی، روح‌الله، دانشنامه امام خمینی، ج۷، ص۴۷۶، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.
۱۰۳. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، اسرارالایات، ص۱۴۲ـ۱۴۳، ترجمه و تعلیق محمد خواجوی، تهران ۱۳۶۳ش.
۱۰۴. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۶، ص۷۴، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
۱۰۵. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۱، ص۳۶۵ـ۳۷۷، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
۱۰۶. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۹، ص۳۵۳، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
۱۰۷. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، مفاتیح الغیب، ج۱، ص۴۸۶، با تعلیقات علی نوری، چاپ محمد خواجوی، تهران ۱۳۶۳ش.
۱۰۸. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۲، ص۶۲، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
۱۰۹. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۲، ص۲۹۵، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
۱۱۰. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۳، ص۳۷۶ـ ۳۷۸، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
۱۱۱. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۵، ص۱۳، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
۱۱۲. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۲، ص۱۲۴، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
۱۱۳. زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۵، ص۳۰۳.    
۱۱۴. آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعة، الروضة النضرة، ج۵، ص۲۹۱.    
۱۱۵. مدرس، محمدعلی، ریحانة الادب، ج۳، ص۴۱۷.
۱۱۶. فکرت، محمدآصف، فهرست الفبائی کتب خطی آسـتـان قـدس، ص۱۳۴.
۱۱۷. خواجوی، محمد، مقدمه تفسیر صدرالمتالهین، ص۹-۱۳۱.
۱۱۸. آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ج۴، ص۲۷۸.    


۱۵ - منبع



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تفسیر ملا صدرا»، شماره۳۷۲۲.    
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «تفاسیر قرن یازدهم»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۵/۲۶.    
• نرم افزار جامع التفاسیر، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
• دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی.






آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.